[…] Ο τύπος της Γεννήσεως στους βυζαντινούς είναι τούτος: Στη μέση στέκεται ένα σπήλαιο σαν από κρουστάλινα βράχια περισκεπασμένο. Μέσα στο μαύρο άνοιγμα του είναι μία φάτνη και μέσα βρίσκεται ένα μωρό φασκιωμένο, ο Χριστός, κι από-πάνω του τον αχνίζουνε με το χνώτο τους ένα βόδι κι ένα γαϊδούρι είτε άλογο.
Η Παναγία είναι ξαπλωμένη πλάγι στο τέκνο της απάνω σ᾿ ένα στρωσίδι, όπως συνηθίζουνε στην Ανατολή. Στο απάνω μέρος από τα δεξιά είναι χορός Αγγέλων σε στάση δεήσεως, ενώ από τ᾿ αριστερά ένας άλλος άγγελος με φτερὰ ανοιχτά, μιλά με τους τσομπάνηδες σαν να τους λέγει τη χαροποιά την είδηση. Στο κάτω μέρος απο τα δεξιὰ παριστάνεται ο γέρο Ιωσήφ καθισμένος σ᾿ ένα κοτρόνι και συλλογίζεται με το κεφάλι ακουμπισμένο στο χέρι του, κατά το Ευαγγέλιο που λέγει «ηβουλήθη λάθρα απολύσαι αυτήν», καθ᾿ όσον δεν ήθελε να εκθέσει την Παναγία που γέννησε δίχως να'ναι δικό του το παιδί. Μπροστά του στέκεται ένας γέρος τσομπάνης ακουμπισμένος στο ραβδί του, ντυμένος με προβιά, και του μιλά σα να θέλει να τον παρηγορήσει. Στα αριστερά είναι καθισμένη μια γριά που βαστά στην αγκαλιά της το νεογέννητο γυμνό, και δοκιμάζει με το χέρι της το ζεστό νερό μέσα σε μια κολυμπήθρα, ενώ μια μικρή χωριατοπούλα με το τσεμπέρι χύνει νερό για να κολυμπήσουνε το μωρό. Γύρω τους κι᾿ απάνω στις ραχούλες βοσκάνε πρόβατα, κάθουνται ξαπλωμένα και δυό τρία μαντρόσκυλα. Ένας τσομπάνης αρμέγει. Πίσω από τη σπηλιά φαίνουνται μέσα στο βουνό οι τρεις μάγοι καβαλλικεμένοι στ'αλογα, ο ένας σε άσπρο, ο άλλος σε μαύρο κι᾿ ο άλλος σε κόκκινο. Η Παναγία ζωγραφίζεται και γονατιστή, μα αυτό θαρρώ πως φραγκοφέρνει. [...] Στα πιο ωραία εικονίσματα η Παναγία παριστάνεται ξαπλωμένη κ᾿ έχει ακουμπισμένο το κεφάλι της στο χέρι της, κι η έκφραση της είναι γλυκειά και μελαγχολική, ένα πράγμα πολύ κατανυχτικό. Σε λιγοστές εικόνες είδα ζωγραφισμένα μάτια απάνω στο σπήλαιο, σαν να είναι ζωντανό, όπως ζωγραφίζουνε πάλι σε σχέδιο αητού, τα σύννεφα που σηκώνουνε τους Αποστόλους στην Κοίμηση, στη Βάπτιση τον Ιορδάνη σαν γέρο και τη θάλασσα σαν νεράϊδα, τις πηγές του ποταμού σαν έναν πέτρινον άνθρωπο που βγαίνει από το στόμα του το νερό, κ.α. Η Ερμηνεία των Ζωγράφων του Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων, γράφει για τον τύπο της Γεννήσεως: «Σπήλαιον, και έσω εις το δεξιόν μέρος η Θεοτόκος βάλλουσα το βρέφος εσπαργανωμένον μέσα εις την φάτνην και αριστερά ο Ιωσήφ γονατιστός έχων τα χέρια εσταυρωμένα (1)· και όπισθεν της φάτνης ένα βόδι κ᾿ ένα άλογον βλέποντα τον Χριστόν και όπισθεν ποιμένες βαστάζοντες ράβδους και βλέποντες μετά θάμβους τον Χριστόν. Και έξωθεν του σπηλαίου πρόβατα και ποιμένες, ο ένας λαλών αυλόν και έτεροι βλέποντες άνω μετά φόβου. Και ο επάνωθεν αυτών ένας άγγελος ευλογών αυτούς, και από το άλλο μέρος οι μάγοι μετά βασιλικής στολής καθήμενοι επάνω εις άλογα και δεικνύοντες αλλήλοις τον αστέρα. Και επάνωθεν του σπηλαίου πλήθος αγγέλων...».
Οι πιο ωραίες εικόνες της Γεννήσεως που αφήσανε οι παλαιοί ευσεβείς αγιογράφοι μας είναι κατά πρώτον οι ψηφιδωτές του Δαφνιού και του Οσίου Λουκά, έργα εξαίσια για όποιον νοιώθει τη βυζαντινή τέχνη και δεν θέλει σκηνοθεσίες και επιδείξεις κούφιες. Άλλη ωραία εικόνα της Γεννήσεως είναι στην Περίβλεπτο του Μυστρά, ίσως η ωραιότερη, καθώς και άλλη στην Παντάνασσα. Σπουδαία είναι και η Γέννηση στο Καχριέ Τζαμί της Πόλης (αρχαία Μονή της Χώρας), της Υπαπαντής στα Μετέωρα, στα μοναστήρια του Διονυσίου και του Δοχειαρίου στ᾿ Άγιον Όρος, καθώς και του Αγίου Παύλου, στο μοναστήρι της Μεταμορφώσεως στα Μετέωρα, καθώς και στο μοναστήρι του Βαρλαάμ, έργο του Φράγκου Κατελλάνου. Υπάρχουνε κι᾿ άλλες έμορφες Γεννήσεις σε αρχαία εξωκκλήσια, όλες στον ίδιο τύπο που ιστορήσαμε. Πλήθος Γεννήσεις στολίζουνε τα αρχαία χειρόγραφα, όπως είναι δυο που βρίσκουνται στο μοναστήρι των Ιβήρων. Το αμαρτωλό χέρι μου αξιώθηκε να ζωγραφίσει κάμποσες Γεννήσεις σε σανίδι, και δυο σε τοιχογραφία, τη μια στο οικογενειακό παρεκκλήσι του Γ. Πεσμαζόγλου στην Κηφισιά, την άλλη, σε πολύ μεγάλο σχήμα, στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι.
1. Στα χρόνια του Διονυσίου (18ος αιώνας) είχε αρχίσει να φραγκεύει η αγιογραφία μας, γι αυτό γράφει πως ο Ιωσήφ είναι γονατιστός, καθώς και άλλα που δεν είναι της βυζαντινής αγιογραφίας.
.jpg)