O Άγιος Μελέτιος Πηγάς, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, ο "Τέττιγας της Εκκλησίας" - 13 Οκτωβρίου

ὁ ἐν Ἁγίοις Πατήρ ἡμῶν Μελέτιος Πηγᾶς Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας

ΟΜΙΛΙΑ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΜΕΛΕΤΙΟΥ ΤΟΥ ΠΗΓΑ
ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ ΤΕΤΑΡΤΗ 13 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2010
ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΠΗΓΑΣ Ο «ΤΕΤΤΙΓΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ»

Σεβασμιώτατε Πάτερ και Δέσποτα,
Πανοσιολογιώτατε άγιε καθηγούμενε της Ιεράς και σεβασμίας Μονής Αγκαράθου,
Σεβαστοί πατέρες μέλη του Συνδέσμου Κληρικών Εκπαιδευτικών Νομού Ηρακλείου, (κυρίες και κύριοι εκπρόσωποι των αρχών), αγαπητοί εν Χριστώ αδελφοί,
Ξεχωριστή ημέρα τιμής, μνήμης, σεβασμού και προ πάντων μίμησης μιάς από τις σπουδαιότερες πνευματικές φυσιογνωμίες του 16ου αιώνα.
Το μέγεθος της προσωπικότητας και η προσφορά του εν Αγίοις Πατρός ημών Μελετίου του Πηγά Πατριάρχου Αλεξανδρείας και Επιτηρητού του Οικουμενικού Θρόνου, αδελφού της παλαιφάτου και ιστορικής Ιεράς Μονής Αγκαράθου και καταγομένου από ετούτο τον ευλογημένο και περήφανο τόπο, στον τότε ορθόδοξο κόσμο, αλλά και μέχρι σήμερα είναι πολυσχιδής και θαυμαστή.

Πρωτίστως,
α) θα προσπαθήσουμε να γνωριστούμε με τον συντοπίτη μας τιμώμενο Άγιο μέσα από μια σύντομη περιγραφή της ζωής και της δράσης του και
β) στη συνεχεία θα σκιαγραφήσουμε την προσωπικότητα του Αγίου Πατρός.

α) Ο Άγιος Μελέτιος ο Πηγάς γεννήθηκε στο Χάνδακα ή Μεγάλο Κάστρο το 1549. Προερχόταν από ευσεβή και εύπορη οικογένεια η οποία καταγόταν από το χωριό Παγανιανά.
Το χωριό Παγανιανά υπήρχε ως οικισμός στον Άγιο Θωμά. Πριν από μερικές δεκαετίες υπήρχαν ερείπια του οικισμού αυτού της Ενετοκρατίας. Υπάρχει δε και τοποθεσία γνωστή, ως «της παγανής το ρέμα».
Οι γονείς του Πηγά, Παύλος και Ευγενία, φέρουν το επώνυμο Παγανάκη, προφανώς από το τοπωνύμιο του χωριού τους. Ο πατέρας του ήτας μαραγκός. Ο αριθμός των αδελφών του μας είναι άγνωστος εκτός από την Αναστασία, το Γεώργιο και την Ευλογία ή (Βενέτα).
Χάριν συντομίας ο Μελέτιος αλλάζει το επώνυμο του κατά τη μετάβασή του στη Βενετία, σε Παγάς – Πηγάς.
Σε ηλικία 17 ετών και μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στο Μεγάλο Κάστρο, κοντά στον γνωστό σε όλους δάσκαλο Μελέτιο Βλαστό, αναχώρησε για την Πάδοβα της Ιταλίας, στο φημισμένο τότε Πατάβιο πανεπιστήμιο, όπου περάτωσε τις σπουδές του ως αριστούχος. Όμως δεν έλαβε ποτέ τίτλο σπουδών, γιατί αρνήθηκε να ομολογήσει πίστη και υποταγή στην Παπική Εκκλησία.
Το 1574 επέστρεψε στην ενετοκρατούμενη τότε, γενέτειρα του και εκάρη μοναχός στην Ιερά Μονή Αγκαράθου. Αγωνίστηκε σθεναρά κατά της προπαγάνδας των Λατίνων. Ως Διευθυντής της Ελληνικής Σχολής του Χάνδακα, ανέπτυξε έντονη δράση στον εκπαιδευτικό αλλά και τον κηρυκτικό τομέα, με αποτέλεσμα να δυσαρεστήσει τους Λατίνους οι οποίοι τον εκδίωξαν από τη Νήσο. Γεγονός πάντως είναι πως ο Πηγάς αναζητούσε περισσότερη ελευθερία για να ενισχύσει απρόσκοπτα το Γένος των Ρωμιών.
Αναχώρησε για το Σινά όπου ασχολήθηκε με την προσευχή και τη μελέτη. Χαρακτηριστικά αναφέρομε ότι εγνώριζε εκτός από τα ελληνικά, ιταλικά, λατινικά, αραβικά, συριακά και εβραϊκά. Σε ένα ταξίδι του στα Ιεροσόλυμα συναντήθηκε με το γέροντα του, από τη Μονή της Αγκαράθου και τότε Πατριάρχη Αλεξανδρείας Σίλβεστρο, ο οποίος τον έπεισε να αναλάβει ως Πρωτοσύγκελλος στην Εκκλησία της Αλεξάνδρειας. Έτσι χειροτονήθηκε πρεσβύτερος στα Ιεροσόλυμα το 1579.
Στο Αλεξανδρινό Πατριαρχείο, ο Μελέτιος κατέβαλε υπεράνθρωπες προσπάθειες για να ανορθώσει τα ερείπια ύλης και πνεύματος, δηλαδή το ίδιο το ποίμνιο, τον κλήρο, την παιδεία, την ηθική και τα οικονομικά. Στο διάστημα αυτό αναφέρουμε ότι ο Πηγάς μετέβη και παρέμεινε για μία τριετία στην Κωνσταντινούπολη, ενισχύοντας με τα φλογερά και απλά κηρύγματα του, το Γένος το οποίο βρισκόταν υπό τουρκικό ζυγό.
Το 1588 διορίζεται από το Σίλβεστρο ως Πατριαρχικός Έξαρχος και το 1590 με το θάνατο του γέροντα του, χειροτονείται επίσκοπος και αναλαμβάνει την τύχη της Αλεξανδρινής Εκκλησίας. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε πως, ο Γέρων Σίλβεστρος, παρακαλώντας τον Μελέτιο να αναλάβει τον Πατριαρχικό Θρόνο κλαίγοντας έλεγε ως άλλος προφήτης ότι, «ίσα Αθανασίοις και Κυρίλλοις δοξάσει σε ο Θεός».
Πατριάρχης πλέον και παράλληλα με την πλούσια εντός του Πατριαρχείου δράση του, διευθέτησε πλείστες οικουμενικές υποθέσεις. Το 1593, σε ενδημούσα σύνοδο, στην Πόλη ανακήρυξε την Εκκλησία της Ρωσίας σε Πατριαρχείο. (Εκπροσωπούσε και τον Αντιοχείας και τον Ιεροσολύμων). Αυτή του η ενέργεια είχε σαν σκοπό, αφενός να προστατεύσει τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό από τις δυτικές επιβολές, (Ουνία κ.λ.π.) και αφετέρου, να σώσει το Γένος από τους Τούρκους και τον εξισλαμισμό.
Αμείωτο ήταν το ενδιαφέρον του για την Κρήτη σε όλη τη διάρκεια του βίου του. Ασχολήθηκε επίσης με ζητήματα του Σινά της Κύπρου καθώς και με το πρόβλημα της Ουνίας στην Πολωνία και στην υπόλοιπη Εσπερία.
Μετά από παρακλήσεις και πιέσεις, αποδέχθηκε τελικά να αναλάβει ως Επιτηρητής το Οικουμενικό Πατριαρχείο, στις αρχές του 1597, βλέποντας την δεινή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η Πρωτόθρονη Εκκλησία. Στο διάστημα της διετούς επιτηρητείας του ο Μελέτιος ασχολήθηκε και κατάφερε να ανορθώσει ηθικά πνευματικά και οικονομικά το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Έδωσε λύσεις σε πολλές διαμάχες και ενίσχυσε τις Πατριαρχικές Μονές, αλλά κυρίως το υπόδουλο Γένος των Ρωμιών.
Αναμφίβολα ο Πηγάς υπήρξε υποστηρικτής της Ένωσης των Εκκλησιών, όμως ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός απέναντι στις προσπάθειες της Δύσης να αλώσει πνευματικά την Ορθόδοξη Ανατολή.
Ο αγώνας του στράφηκε κατά των Ιησουϊτών που δρούσαν στον Ελληνικό χώρο και κατά της Ουνίας και του προσηλυτισμού των Παπικών στον Ορθόδοξο κόσμο της Ευρώπης.
Η φαινομενική συμμαχία του με τη Μεταρρύθμιση και οι σχέσεις του με τους θεολόγους της Τυβίγγης, ήταν αρχικά προσπάθεια αναχαίτισης της Ρώμης αλλά και διάθεση προσέγγισης και διαφωτισμού των Διαμαρτυρομένων. Γι’ αυτό άλλωστε δεν δίστασε να συγγράψει και εναντίον των κακοδοξιών του Προτεσταντισμού.
Το άγρυπνο ενδιαφέρον του για την τύχη του Πατριαρχείου του, τον οδήγησε σε επαφές με τις Προχαλκηδόνιες Εκκλησίες της Αφρικής και ιδιαίτερα με τους Κόπτες, τους οποίους αποκαλούσε «ημιορθόδοξους», έχοντας ως πρωταρχικό σκοπό την ενότητα της Εκκλησίας.
Αυτήν την ενότητα και την μαρτυρία στην Ορθόδοξη πίστη υπηρέτησε με την ζωή και την πλούσια συγγραφική του προσφορά ο Μελέτιος, μέσα από τα δογματικά και θεολογικά εγχειρίδια και τις πολυάριθμες επιστολές του, μέχρι το τέλος του βραχύ του βίου. Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Επιτηρητής του Οικουμενικού Θρόνου, εκοιμήθη εμφανώς καταπονημένος από τον διαρκή αγώνα υπέρ της πίστης και της πατρίδας, σε ηλικία 52 ετών το 1601, αφήνοντας ως άξιο διάδοχο του, τον Πνευματικό του υιό και εθνομάρτυρα Άγιο Κύριλλο τον Λούκαρη, αλλά κυρίως την παρακαταθήκη της μεστής συγγραφικής του δουλειάς, καθώς και το λαμπρό πρότυπο του, προς δόξαν Θεού.

β) Αποφεύγοντας, χάριν συντομίας, κάθε άλλη αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία, θα σκιαγραφήσουμε ή μάλλον θα ρίξουμε φως, όπως υποσχεθήκαμε αρχικά, στη λαμπρή και μέγιστη προσωπικότητα του μικρόσωμου και μελανοπόγωνα Αγίου Μελετίου.
Μέσα από αυτή την προσέγγιση θα διαπιστώσουμε ότι, ο Πηγάς ως πρόσωπο δεν μας διδάσκει μια στείρα σχολαστική θεολογική τεχνική, αλλά τρόπο ζωής, πράξη και μαρτυρία όπως ακριβώς συμβαίνει με όλους τους Αγίους του Χριστού.
Ο Πηγάς είναι «εις εκ των πλέον αφοσιομένων εις τα συμφέροντα της Ελληνικής εκκλησίας αρχιερέων γενικώς, και του Πατριαρχικού Θρόνου Αλεξανδρείας ιδιαιτέρως» όπως παρατηρεί ο ελληνιστής Ε. Legrand.
Ο Άγιος Κύριλλος Λούκαρης, αδελφός επίσης της Ιεράς Μονής Αγκαράθου και πνευματικό τέκνο του, τονίζει ότι, οι λόγοι της διδασκαλίας του Αγίου Μελετίου ήταν μεστοί και θαυμάζονταν από όλους γιατί, «έτι παίς ων ομολογήται ευήθης και τη μεν φύσει συνετός, τη προαιρέσει δε διδακτικός και πολιτικός», καθώς επίσης και διότι «ου μόνον επί τω λέγειν κομψώς και πείθειν ευχερώς, αλλά και επί ικανότητι του συγγράφειν γλαφυρώς».
Ο μακαριστός Επίσκοπος Αγαθάγγελος Νινολάκης αναφέρει για τον Πηγά ότι ήταν, «την μεν διάνοιαν ηδύς και ευτράπελος, λίαν πολιτικός και αγχίνους, παρουσιάζων πάντοτε εν ταις επιστολές αυτού αξίωμα και ήθος, μετά πολλής της μεγαλοφροσύνης. Και εν μεν τω συμβουλευτικώ εστί λίαν δεξιός και ευφυέστατος, εν δε τω επιτιμητικώ δριμύς, μετά εμβριθείας και σεμνότητος, εν δε τω αποδεικτικώ πολύχους τε και αμφιβλαβής, και γενικώς προς πάντας ομιλητικός τε και ευπροσήγορος, μέχρι και καταχρήσεως, ενίοτε των προσρήσεων. Την δε λέξιν σαφής και ακριβής, ρέων ομαλώς τε και απροσκόπτως μετά ποικιλίας και ανθηρότητος. Όσον δ’ αφορά τα του λόγου σχήματα και τούτων ου σμικράν ποιείται χρήσιν, ώστε να φαίνεται ενίοτε μάλλον παίζων ή σπουδάζων».
Τα κηρύγματα του Αγίου Πατρός, ήταν τόσο ζωντανά, απλά, ρεαλιστικά και πατριωτικά ώστε να αναφέρει ο Γ. Βαλέτας, ο οποίος εξέδωσε τους λόγους του, ότι τέτοια δεν ακούστηκαν ποτέ στον Οικουμενικό Θρόνο της Κωνσταντινούπολης.
Στο πρόσωπό του διακρίνουμε τον Αρχιερέα που αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του για την ανόρθωση «της ήδη χαλεπώς άγαν διακειμένης, και πανταχόθεν επιρρεπούσης εις την επί τα χείρω μεταβολήν, Εκκλησίας».
Στην πορεία της δράσης του, ως πραγματικός ηγέτης και αγωνιστής, έγινε εμπόδιο στην έντονη παρουσία των Ιησουϊτών στο χώρο της Ανατολικής Εκκλησίας.
Η αγάπη του Μελετίου για τον Θεό και την Πατρίδα τον ανέδειξαν ένθερμο πατριώτη. Μοναδικός γνώμονας της ζωής του ήταν το συμφέρον του Γένους και της Ορθοδοξίας. Γνώριζε πολύ καλά ότι έπρεπε να διατηρηθούν τα δύο αυτά στοιχεία αλώβητα, για να διασφαλιστεί η ταυτότητα και η ελληνοχριστιανική παράδοση. Με την εμμονή αυτή και τη χαρισματική παρέμβαση τέτοιων ηγετών, ο Ελληνισμός έμεινε πάντοτε πνευματικά ελεύθερος, παρά τη μακραίωνη δουλεία, διατηρώντας τα ιδανικά του.
Το Γένος την δύσκολη εκείνη περίοδο της Οθωμανικής επιβολής, αλλά και της αθέμιτης προπαγάνδας της Δύσης αντλούσε από τα λόγια και την άοκνη παρουσία του Μελετίου, γνώση, φωτισμό, θάρρος, καρτερικότητα. Η πολύπλευρη δράση του από την Κρήτη, την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια και όπου αλλού, καλλιεργούσε την εθνική συνείδηση και διατηρούσε άσβηστη την σπίθα και την ελπίδα για λευτεριά.
Η διατήρηση της εθνικής ταυτότητας και κληρονομιάς των Ελλήνων ήταν το σημαντικότερο όλων, γνώριζε τον τραχύ και δύσβατο δρόμο των υποδούλων γι’ αυτό είχε ως όπλο την ορθόδοξη χριστιανική παιδαγωγική της δοκιμασίας, της άσκησης, της ταπείνωσης, της υπομονής, της προσευχής, της νηστείας και της πνευματικής καλλιέργειας.
Η διδασκαλία του είχε ως σκοπό να διασώσει τη μοναδικότητα και την ομοιογένεια του Γένους, για να μην υποκύψει στην πνευματική άλωση, ούτε από τους μουσουλμάνους, ούτε από τους φραγκολατίνους. Δεν είναι λοιπόν υπερβολικός ο τίτλος που προσδίδει στους επικηδείους λόγους για τον Πηγά, ο φίλος του Μάξιμος Μαργούνιος αποκαλώντας τον Εθνάρχη και Εθναπόστολο.
Από τα όσα αναφέρουμε ήδη φανερώνεται η πολυτάλαντη εκκλησιαστική φυσιογνωμία του Πηγά η οποία αγγίζει τις καρδιές και πλάθει τις ψυχές των σκλαβωμένων Ελλήνων.
Ο Μελέτιος γνώριζε ότι για να κατηχηθεί και να παιδαγωγηθεί ο λαός του Θεού, το απαίδευτο Γένος, ήταν απαραίτητο να αγγίξεις την καρδιά του, να μιλάς την γλώσσα του. Ο ζήλος του σε συνδυασμό με την ευρεία μόρφωση και τη γλωσσομάθεια του, επέτρεψαν να αγγίξει με το σπάνιο ρητορικό του ταλέντο τις ευαίσθητες χορδές στις ψυχές ων ραγιάδων. Με το πατερικό, σεμνό και γλαφυρό ύφος του διαφώτισε, κατήχησε και παιδαγώγησε. Η ζωντάνια του λόγου του άφησε άναυδους όλος όσους το άκουσαν. Με τη μετριοφροσύνη και τη σοφία του, όπλα ακαταμάχητα, έγινε γνωστός σε όλους τους συμπατριώτες του, αλλά και στους Ευρωπαίους, οι οποίοι ομολογούσαν ότι δε γνώρισαν άλλον Έλληνα με τέτοια προσόντα. Ο Γεώργιος Δούζας, Ολλανδός πρεσβευτής στη Κωνσταντινούπολη έγραφε χαρακτηριστικά ότι ο Πηγάς μιλούσε με άμετρη γλύκα ψυχής και αιχμαλώτιζε τις καρδιές των ανθρώπων με μια ματιά του μόνο.
Με τα επικριτικά σχόλια και τις παρεμβάσεις του, κρατεί στο ύψος του κάθε χριστιανό. Είναι καυστικός στην αμαρτία, αλλά γλυκύς και ευσπλαχνικός στους αμαρτωλούς. Μεριμνά για την οικογένεια και τους νέους. Στρέφεται άμεσα κατά της θρησκοληψίας και δεισιδαιμονιών και της μοιρολατρίας.
Σε όλο το διάστημα του βραχύ βίου του, γίνεται φάρος και εναρμονίζει τη σοφία του κόσμου με τη χρηστότητα των ηθών, έχοντας ως πηδάλιο τη Σοφία του Θεού. Δεν καταποντίζεται στο πέλαγος της πολυμάθειας, γιατί διακατέχεται από ταπείνωση. Εφαρμόζει στην Εκκλησία του Χριστού συνετή και φρόνιμη διοίκηση, με πνεύμα οικονομίας και γίνεται παράδειγμα για τον κλήρο και το λαό.
Ο Άγιος Μελέτιος δεν συνεπαίρνεται από τη ζάλη της δόξας, αρνείται τον Οικουμενικό Θρόνο, δοκιμάζεται και μένει αταλάντευτος, ακέραιος στον σκοπό του που είναι η φροντίδα του Γένους.
Με την ασταμάτητη και ακούραστη προσπάθεια του, παιδεύει τον Ελληνισμό με απλή και κατανοητή γλώσσα, ενώ παράλληλα με τις λογιώτατες επιστολές του προς την Εσπερία, τον κάνει γνωστό σε ολόκληρη τη Δύση.
Η ακτινοβολία του ξεπέρασε τα στενά γεωγραφικά όρια της περιοχής του. Με το προοδευτικό και ριζοσπαστικό μυαλό του συνέλαβε σωστά τα προβλήματα της εποχής του και στάθηκε ο στύλος της Ορθοδοξίας.
Οι φιλικές σχέσεις του με πολλές προσωπικότητες στον Ελληνικό χώρο και την Ευρώπη, ανέδειξαν τον Ελληνισμό και την Ορθόδοξη Εκκλησία σε δύσκολες περιστάσεις, στα μάτια ολόκληρης της Οικουμένης.
Η επαναστατική στροφή του προς τη Μεταρρύθμιση, τους Κόπτες και τους Αβησσυνούς, τον ανύψωσαν σε Οικουμενιστή. Εγκαινίασε το διάλογο με το χριστιανικό κόσμο της Διαμαρτύρησης. Οι ενέργειες του ήταν τόσο διορατικές και μακρόπνοες, που πραγματικά μέχρι σήμερα παραμένουν επίκαιρες, πρωτοποριακές και χαράσσουν πορεία στην Εκκλησία. Με την πολιτική του βούληση και τις διοικητικές ικανότητες του αναδείχτηκε πρωτεργάτης της ανακήρυξης της Ρωσικής Εκκλησίας σε Πατριαρχείο από το οποίο προσδοκούσε την ανάταση του Γένους.
Τον Πηγά επέλεξε ως Πατριάρχη Αλεξανδρείας ο ηγούμενος του και μετέπειτα Πατριάρχης Σίλβεστρος. Ο Μελέτιος πάλι, είναι ο πνευματικός πατέρας του μεγάλου εθνάρχου και μάρτυρος Αγίου Κυρίλλου Λούκαρη, είναι εκείνος που χάραξε το δρόμο στον ισάξιο συνεχιστή του έργου του. Διαδοχικά και οι τρείς αυτοί Πατέρες της Εκκλησίας είναι αναστήματα της Κρήτης και άξιοι βλαστοί της Αγκαράθου, Άγιε καθηγούμενε, της επισημότερης και λογιότερης των Μονών της Νήσου.
Σεβασμιώτατε, αγαπητοί αδελφοί,
Παραμένει αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ο Άγιος Μελέτιος ο Πηγάς, ήταν μια από τις φωτεινότερες προσωπικότητες στους σκοτεινούς εκείνους χρόνους και ουδενός υπήρξε δεύτερος από όσους εκόσμησαν Πατριαρχικούς Θρόνους μετά την άλωση.
Επάξια χαρακτηρίστηκε ως νέος Φώτιος και ισοστάσιος του μετά το σχίσμα.
Επάξια τιμάται σήμερα σε τούτο το ιστορικό και βυζαντινό χωριό του Αγίου Θωμά, ο πρόμαχος της Ορθοδοξίας, ο σοφός ποιμένας, πατέρας και διδάσκαλος της Εκκλησίας του Χριστού.
Επάξια ο Σιναίου Ευγένιος το 1580 τον επονόμασε «τέττιγα της Εκκλησίας».
Είναι ο ακούραστος τραγουδιστής, ο τζίτζικας, της αλήθειας του Ευαγγελικού Λόγου.
Ας έχουμε την ευχή και τις πρεσβείες του.

Πρωτοπρ. Κωνσταντίνος Πετρογιάννης

πηγή