Ο άγιος Βασίλειος του μύθου και της ιστορίας

Λάμπρος Σκόντζος, Θεολόγος

(Αναφορά στο ομώνυμο ξωτικό – καρικατούρα των εορτών)

Οι εορτές του δωδεκαημέρου, όπως ονομάζονται οι ημέρες των εορτών των Χριστουγέννων έως και των Θεοφανίων, αποτελούν ένα σημαντικό εορτολογικό σταθμό στη συνείδηση των ορθοδόξων νεοελλήνων. Για τους πιστούς αυτή η αγία περίοδος είναι ευκαιρία για πνευματική ανάταση και περισυλλογή. Για τη συντριπτική όμως πλειοψηφία των ανθρώπων όμως είναι ευκαιρία για εφήμερες κοσμικές και φτηνές ενασχολήσεις. Υπό την επίδραση της δυτικοευρωπαϊκής κοσμικής και υλιστικής κουλτούρας παραμερίστηκε το πνευματικό νόημα των αγίων αυτών εορτών και δόθηκε προτεραιότητα σε κάθε είδους καταναλωτισμού και υλικών απολαύσεων. Τα Χριστούγεννα είναι γι’ αυτούς συνώνυμα πια με το εμπόριο και την ψυχαγωγία. Όχι βέβαια πως και αυτά δεν είναι μέρος της ζωής μας και θα πρέπει να εξοβελιστούν από αυτή, αλλά θα πρέπει να ασκούνται με μέτρο και να δίδεται προτεραιότητα στην ουσία που είναι ο εορτασμός του πιο σπουδαίου γεγονότος της ανθρώπινης ιστορίας, της ενανθρωπήσεως του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου, ως υπέρτατη δωρεά του θείου ελέους για το ανθρώπινο γένος και ολόκληρη τη δημιουργία.

Το κύριο «πρόσωπο» της εμπορικής δραστηριότητας αυτών των ημερών είναι ο «Αϊ-Βασίλης», ο γνωστός σε όλους μας στρουμπουλός καλοσυνάτος γέρος, με τα κόκκινα ρούχα, ο οποίος φορτωμένος με σάκο έρχεται κάπου από τον αρκτικό Βορρά και μοιράζει (υποτίθεται) δώρα στα παιδιά. Σε τηλεοπτικές διαφημίσεις μάλιστα οι αδίστακτοι έμποροι έφτασαν σε σημείο να τον παρουσιάζουν ακόμα και σε προκλητικές και αμαρτωλές σκηνές, πράγμα απαράδεκτο για άγιο της Εκκλησίας μας.

Έχει τονισθεί πολλές φορές από εκκλησιαστικούς παράγοντες πως ο απίθανος αυτός τύπος, πλάσμα της φαντασίας των δυτικοευρωπαίων, δεν έχει και ούτε μπορεί να έχει σχέση με κάποιον από τους σεβάσμιους και σοβαρούς αγίους της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, παρόλο που αυτός φέρει ονόματα επιφανών αγίων μας, όπως του αγίου Νικολάου στους ξένους (Santa Claus) και του αγίου Βασιλείου σε μας. Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν πως η προέλευση αυτού του περίεργου πλάσματος των Χριστουγέννων έχει τις ρίζες του στην προχριστιανική παγανιστική αρχαιότητα. Στους αρχαίους Έλληνες ο πληθωρικός Ποσειδών και στους Λατίνους ο αντίστοιχος Νέπτων «έφερναν» δώρα στους ανθρώπους. Στους βορείους λαούς μοίραζε δώρα ο γέρο – Χειμώνας. Στη μεσαιωνική Ιταλία έφερνε τα δώρα η γριά – Μπεφάνα. Με άλλα λόγια η «μασκότ» των Χριστουγέννων, ο «Αϊ-Βασίλης», είναι  ένα ξωτικό, μια παγανιστική φανταστική φιγούρα, η οποία έγινε αναπόσπαστο μέρος της καταναλωτικής μανίας αυτών των ημερών.

Είναι γνωστό πως η καθιέρωση της εορτής των Χριστουγέννων έγινε τον Δ΄ μ .Χ. αιώνα στη Δύση και στην Ανατολή στις αρχές του Ε΄ μ .Χ. αιώνα, κυρίως σε αντικατάσταση της μεγάλης ειδωλολατρικής εορτής του «Αήττητου Ήλιου», του στρατιωτικού ιρανικού θεού Μίθρα, ο οποίος εορτάζονταν με μεγαλοπρέπεια στις 25 Δεκεμβρίου σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Οι πατέρες της Εκκλησίας μας όρισαν την ημέρα αυτή ως την ημέρα γέννησης του Χριστού, του νοητού Ηλίου της Δικαιοσύνης, καταφέρνοντας έτσι σε μικρό χρονικό διάστημα να εξοβελιστεί η ειδωλολατρική εορτή και να επικρατήσει η χριστιανική. Όμως οι ισχυρές συνήθειες του ειδωλολατρικού παρελθόντος δεν ήταν εύκολο να αποκοπούν από την ψυχή των ανθρώπων, γι’ αυτό πολλά παγανιστικά στοιχεία δευτερευούσης σημασίας μεταλλάχτηκαν και εντάχθηκαν στη νέα πίστη και κυρίως ως φολκλόρ στις λαμπρές πλέον χριστιανικές εορτές. Στην προκείμενη περίπτωση ο προχριστιανικός καλοσυνάτος γέρος έλαβε χριστιανικό όνομα και εντάχθηκε στη λαϊκή ψυχή ως αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικότητάς της.

Τα ονόματα που έλαβε, είτε του αγίου Νικολάου, είτε του αγίου Βασιλείου δεν είναι  τυχαία. Οι δύο αυτοί σημαντικοί άγιοι της αρχαίας Εκκλησίας μας υπήρξαν μεγάλοι ανθρωπιστές και κοινωνικοί εργάτες της κοινωνίας. Η άσκηση της φιλανθρωπίας από τον άγιο Νικόλαο, επίσκοπο Μύρων της Λυκίας (+340) υπήρξε παροιμιώδης. Το ιερό του συναξάρι είναι γεμάτο από άπειρα περιστατικά πραγματικής βοήθειας των αναξιοπαθούντων ανθρώπων της ευρύτερης περιοχής της επισκοπής του και από άτεγκτους ελέγχους κατά των αδίκων ισχυρών. Για τους πιστούς ορθοδόξους ο άγιος Νικόλαος είναι ο άγιος της καλοσύνης, του ελέους και της φιλανθρωπίας. Αλλά και ο άγιος Βασίλειος (+379) είναι ο κατεξοχήν κοινωνικός θεωρητικός και πρακτικός πατέρας της Εκκλησίας μας. Ολόκληρη η ζωή του υπήρξε ένας συνεχής αγώνας ανακούφισης της ανθρώπινης ένδειας και δυστυχίας. Η περίφημη «Βασιλειάδα» της Καππαδοκίας, έργο ζωής του αγίου και πρότυπο φιλανθρωπικό ίδρυμα για όλες τις εποχές, μαρτυρεί περίτρανα την υπέρτατη προσφορά του κορυφαίου αυτού εκκλησιαστικού άνδρα. Μέσα στη χριστιανική συνείδηση οι δυο αυτοί κοινωνικοί άγιοι πέρασαν ως οι αέναοι χορηγοί κάθε είδους φιλανθρωπίας και γι’ αυτό οι προχριστιανικοί μυθικοί διανομείς δώρων στους ανθρώπους αντικαταστάθηκαν από αυτούς.

Κατά την γνώμη μου δεν είναι κακό, κατ’ αρχήν, να καλλιεργείται μέσα στην  λαϊκή ψυχή και ιδιαίτερα στα παιδιά η ιδέα ότι κάποιος άγιος μοιράζει καλοσύνη και αγαθά στους ανθρώπους. Η σκληρή πραγματικότητα μας κάνει να έχουμε την ανάγκη της εξωπραγματικής και μεταφυσικής βοήθειας. Ο «Αϊ-Βασίλης» είναι ο «από μηχανής θεός» που νικά τις αντικειμενικές δυσκολίες, όπως είναι η ανθρώπινη ανέχεια, και φέρνει (υποτίθεται) την ευτυχία. Το άσχημο της υπόθεσης είναι πως ο ευτραφής «Αϊ-Βασίλης», όπως εικονίζεται, δεν έχει σχέση με τον ασκητικότατο άγιο Βασίλειο, ο οποίος πέθανε νέος, 49 ετών σκελετωμένος και αποκαμωμένος από την αέναη κοινωνική εργασία και προσφορά. Το χειρότερο δε είναι πως η εμπορευματοποίηση των εορτών των Χριστουγέννων μετέβαλλαν αυτόν τον μυθικό έστω «Αϊ – Βασίλη» σε μέσο διαφήμισης των πάσης φύσεως προϊόντων, όπως οινοπνευματωδών ποτών, ακόμα και … γυναικείων εσωρούχων!

Ζούμε δυστυχώς σε εποχή έντονου καταναλωτισμού. Ύψιστη αξία είναι  πλέον το κέρδος, στο βωμό του οποίου θυσιάζονται τα πάντα. Πίστη στο Θεό, ηθική, σεβασμός της  ανθρώπινης προσωπικότητας είναι παράμετροι υποδεέστεροι της οικονομικής ανάπτυξης, που είναι το υπέρτατο ζητούμενο του σύγχρονου ανθρώπου. Ο σημερινός άνθρωπος επιδιώκει να καλύψει όσο το δυνατόν περισσότερες οικονομικές ανάγκες του, νομίζοντας εσφαλμένα ότι έτσι μπορεί να ικανοποιήσει το υπαρξιακό κενό που έχει στην ψυχή του. Ο Ιησούς Χριστός ο κύριος του κόσμου και της ιστορίας, του οποίου τη θεία Γέννηση εορτάζουμε αυτές τις ημέρες, είναι για εκείνον σχεδόν άγνωστος. Η λυτρωτική Του δωρεά δεν τον αγγίζει καθόλου. Γι’ αυτό αρέσκεται σε λυτρωτικά υποκατάστατα όπως είναι ο μυθικός «Αϊ-Βασίλης» των Χριστουγέννων. Αυτός ο «άγιος» του ταιριάζει, διότι είναι πλασμένος κατ’ εικόνα και ομοίωσή του: καταναλωτικός, ανέμελος, απροβλημάτιστος, χαζοχαρούμενος… Είναι ο νέος τύπος – πρότυπο ανθρώπου της «Νέας Εποχής», ο οποίος λανσάρει τον απροβλημάτιστο (ζωώδη) βίο, υποταγμένο στις «επιταγές» των σύγχρονων καιρών και ο οποίος αναγάγει την κατανάλωση ως ύψιστη αξία. Το ευτραφές ξωτικό – καρικατούρα των εορτών, που ακούει στο όνομα «Αϊ – Βασίλης», δείχνει το δρόμο για έναν τέτοιο τρόπο ζωής, επιφανειακά όμορφο και φανταχτερό, κατά βάθος όμως φρικιαστικό και απάνθρωπο, προμηνύοντας το μέλλον του κόσμου ζοφερό και αβέβαιο!

πηγή